1. Germania jako całość oddzielona jest od Galów, Retów i Pannonów rzekami Renem i Dunajem, od Sarmatów i Daków - wzajemnym strachem bądź górami. Resztę otacza Ocean, obejmujący szerokie półwyspy i niezmierzone przestrzenie wysp: poznano tam niedawno pewne ludy i królów, ujawnionych dzięki wojnie. Ren, biorąc początek wśród niedostępnych i stromych szczytów Alp Retyckich, po nieznacznym skręcie na zachód miesza się z północnym Oceanem. Dunaj, wypływając z łagodnie i miękko wznoszącego się pasma gór Abnoby, dociera do wielu ludów, aż wreszcie sześcioma odnogami wpada do Morza Pontyjskiego; siódme ujście pochłaniają bagna.
2. Samych Germanów uznałbym za tubylców, którzy prawie nie wymieszali się z innymi, przybywającymi do nich ludami ani z gośćmi. Wszak nie lądem niegdyś, lecz na statkach przemieszczali się ci, którzy pragnęli zmienić swe siedziby, a do niezmierzonego Oceanu, leżącego - że tak powiem - po przeciwnej stronie Ziemi, docierają nieliczne tylko okręty z naszego świata. Poza tym, pomijając niebezpieczeństwa strasznego i nieznanego morza, któż opuściłby Azję, Afrykę lub Italię i podążał do Germanii, ziemi brzydkiej, o surowym klimacie, ponurej z wyglądu i niecywilizowanej, gdyby nie była jego ojczyzną?
W starożytnych pieśniach, gdyż tylko taka jest u nich forma pamięci i kronik, opiewają boga Tuistona, zrodzonego z ziemi. Jemu przypisują syna Mannusa, praprzodka i założyciela ludu, Mannusowi - trzech synów, od których imion najbliżsi Oceanu mają zwać się Ingewonami, mieszkający w środku - Herminonami, pozostali - Istewonami. Niektórzy - opowieść o zamierzchłych czasach dopuszcza wszak swobodę - zapewniają, że wiecej było boskich potomków i liczniejsze nazwy plemion: Marsowie, Gambrywiowie, Swebowie, Wandyliowie, oraz że są to imiona prawdziwe i starożytne; ponadto, że nazwa Germania jest świeża i nadana niedawno, ponieważ Germanami nazywali się niegdyś ci, którzy pierwsi przekroczyli Ren i wypędzili Gallów, dziś zwani Tungrami. Owa nazwa - plemienia, nie ludu - powoli tak się utrwaliła, że najpierw ze strachu wszystkich zaczęto zwać imieniem zwycięzcy, wkrótce potem sami siebie nazwali nowym imieniem Germanów.
3. Wspominają, że przebywał u nich i Herkules, którego - pierwszego z wszystkich dzielnych mężów - opiewają, idąc do walki. Mają również takie pieśni, których brzmienie, zwane przez nich barditus, podnosi ich na duchu, a to, jak śpiewają, wróży im wynik nadchodzącej bitwy. Budzą bowiem trwogę lub popadają w nią, wedle tego, jak zabrzmi pieśń w szyku, a śpiew ich zdaje się już nie głosem, lecz współbrzmieniem męstwa. Szczególnie ceniąc sobie szorstkość dźwięku i przerywany pomruk, przybliżają tarcze do ust, aby głos, odbity od nich, narastał, stając się pełniejszy i cięższy. Niektórzy sądzą ponadto, że również Ulisses dotarł do Germanii, zagnany w tę część Oceanu podczas swej długiej, legendarnej tułaczki, i że Asciburgium, leżące na brzegu Renu i do dziś zamieszkane, zostało założone i nazwane przez niego; co więcej, że znaleziono niegdyś w tym miejscu ołtarz poświęcony Ulissesowi wraz z imieniem jego ojca, Laertesa, oraz że do dziś na pograniczu Germanii i Recji istnieją jakieś pomniki i grobowce z napisami wykonanymi literami greckimi. Nie zamierzam ani dowodzić tego, ani temu zaprzeczać; niech każdy według swej natury da wiarę lub nie.
4. Sam przychylam się do poglądów tych, którzy sądzą, że plemiona Germanii, nie wchodząc w związki małżeńskie z innymi ludami, zawsze były ludem odrębnym, czystym i podobnym tylko do siebie. Stąd też, wśród takiej masy ludzi, wygląd ciał jest jednakowy u wszystkich: dzikie, niebieskie oczy, rude wlosy, ciała potężne, wytrzymałe tylko w ataku. Wytrwałość w pracy wymagającej wysiłku już nie ta sama; źle też znoszą pragnienie i upały, do chłodu i głodu - pod takim niebem i na takiej ziemi - przywykli.
5. Ziemia, jeśli nawet ma trochę zróżnicowany wygląd, ogólnie jednak albo jest porośnięta groźnym lasem, albo pokryta strasznymi bagnami, wilgotniejsza bliżej Galii, bardziej wystawiona na wiatry w sąsiedztwie Noricum i Pannonii; dość płodna, drzewom owocowym niechętna, w trzodę obfita, lecz zwykle niepozorną. Nawet bydłu brak dorodności oraz ozdoby czoła; cieszą się jego liczbą, bo to ich jedyne i najcenniejsze bogactwo. Srebra i złota bogowie - nie wiem, z przychylności, czy z gniewu - poskąpili. Nie przysiągłbym jednak, że nie ma zupełnie w Germanii żył srebra lub złota: któż bowiem to zbadał? Do ich posiadania i używania nie przywiązują takiej wagi jak my. Srebrne naczynia, ofiarowane w darze ich posłom i naczelnikom, można u nich zobaczyć w takim samym lekceważeniu jak ulepione z gliny. Niemniej jednak najbliżsi nam cenią złoto i srebro, jako użyteczne w handlu, a także rozpoznają pewne rodzaje naszych pieniędzy i przedkładają je nad inne. Mieszkający w głębi kraju praktykują prostszy i dawniejszy zwyczaj: wymianę towarów. Pieniądze lubią stare i od dawna znane, serraty i bigaty. Wolą też srebro od złota, lecz nie z upodobania, ale jedynie dlatego, że wartość pieniądza srebrnego jest stosowniejsza dla handlujących towarem powszechnym i tanim.
6. Nawet żelaza nie mają w nadmiarze, jak można wnosić z rodzaju broni. Nieliczni używają mieczy lub większej broni drzewcowej; noszą włócznie, zwane przez nich frameami, o wąskim i krótkim grocie, lecz tak ostrym i wygodnym w użyciu, że tą samą bronią walczą w razie potrzeby zarówno z bliska, jak i na odległość. Jeździec zadowala się tarczą i frameą, piechurzy, nadzy albo w lekkim płaszczu, miotają nadto oszczepy, każdy wiele i niezmiernie daleko. Nie chełpią się zdobnością; jedynie tarcze barwią nader wyszukanymi kolorami. Nieliczni mają zbroje, ledwo który - hełm metalowy albo skórzany. Konie nie wyróżniają się wyglądem ani szybkością. Nie uczą ich, jak my, przeróżnych zwrotów; prowadzą w przód albo jednym skrętem w prawo, tak zacieśniając szereg, że nikt nie pozostaje z tyłu. Ogólnie biorąc, więcej siły w piechocie; dlatego też walczą przemieszani, gdyż piechurzy, wybrani spośród całej młodzieży i ustawieni z przodu szyku, dorównują w szybkości walczącym jeźdźcom. Określona jest także ich liczba: po stu z każdego okręgu, stąd nazywani są wśród swoich „setką"; co zatem pierwotnie było liczbą, stało się zaszczytnym imieniem. Szyk ustawia
się w kliny. Odwrót z pola, jeśli ponownie zaatakujesz, to dla nich znak roztropności raczej niż bojaźni. Ciała swoich wynoszą nawet z nierozstrzygniętych bitew. Porzucenie tarczy poczytują za szczególną hańbę i nie godzi się zniesławionemu uczestniczyć w obrzędach ani w zgromadzeniu; ocalałym w ten sposób z wojny nieraz powróz kończył niesławę.
7. Królów wybierają podług urodzenia, wodzów podług męstwa. Ale władza królów nie jest nieograniczona i niezależna, wodzowie zaś raczej przykładem niż dzięki swej władzy - jeśli są w gotowości, widoczni, jeśli walczą przed szykiem - wzbudzając podziw zyskują posłuszeństwo. Zresztą
stracić kogoś, uwięzić, czy nawet wychłostać wolno jedynie kapłanom, i to nie w charakterze kary, ani nie z rozkazu wodza, lecz jakby z woli boga, który - jak wierzą - towarzyszy walczącym. Do walki niosą wizerunki i pewne znaki wzięte z gajów. Szczególnym zaś bodźcem dla ich męstwa jest to, że nie przypadek ani dowolne skupisko tworzy oddział lub klin, lecz więzy rodzinne i pokrewieństwo; również najbliżsi znajdują się nieopodal, stąd słychać zawodzenie kobiet, kwilenie niemowląt. To dla każdego najważniejsi świadkowie, od nich największa pochwała. Zanoszą swe rany do matek, do żon, a te nie lękają się zliczyć ich i opatrzyć; przynoszą też walczącym posiłek i zachętę.
8. Pamięć przekazuje, że niejeden szyk, wygięty już i chwiejny, uratowały kobiety, w nieustającym błaganiu ukazując walczącym swe piersi oraz przypominając o nieuchronnej niewoli; doprawdy bardziej obawiają się jej oni dla swych kobiet, dlatego też łatwiej można podporządkować sobie poszczególne ludy, jeżeli nakaże im się wydać jako zakładników także szlachetnie urodzone dziewczęta. Co więcej, uważają, że jest w kobietach coś świętego i wieszczego, stąd nie gardzą ich radą ani nie lekceważą przepowiedni. Widzieliśmy za Boskiego Wespazjana, że wielu długo uważało za istotę nadprzyrodzoną Weledę; ale i dawniej czcili Albrunę i wiele innych, przy tym dalecy od schlebiania im i bez zamiaru czynienia z nich bogiń.
9. Spośród bogów najbardziej czczą Merkurego; w określone dni godzi się składać mu w ofierze nawet ludzi. Herkulesa i Marsa przejednują dozwolonymi zwierzętami. Część Swebów składa ofiary również Izydzie. Gdzie przyczyna i początek obcego kultu, wiem niewiele, jedynie to, że sam znak o kształcie liburny dowodzi sprowadzenia obrządku. Ponadto, z uwagi na wielkość tego, co niebiańskie, nie zwykli zamykać bogów w czterech ścianach ani przedstawiać ich jakkolwiek na kształt ludzki. Poświęcają im gaje i lasy, a imiona bogów nadają temu tajemnemu bytowi, który im jedynie bojaźliwa cześć pozwala dostrzec.
10. Jak nikt inny przywiązują wagę do wróżb i wyroczni. Zasada wyroczni jest prosta: gałązkę odciętą z drzewa owocowego tną na kawałki, po czym, umieszczając na nich pewne znaki, rozrzucają je przypadkowo i byle jak na białej tkaninie. Następnie kapłan plemienia, jeśli rzecz jest publiczna, albo ojciec rodziny, jeśli prywatna, wzywa bogów i spoglądając w niebo podnosi jeden po drugim trzy z nich, interpretując je stosownie do wyrytych uprzednio znaków. Jeśli są nieprzychylne, nie zasięga się ponownie rady w tej sprawie aż do końca dnia, jeśli zaś dają pozwolenie, szuka się jeszcze potwierdzenia we wróżbach. Znają i tu wróżby z głosów oraz z lotu ptaków; co zaś osobliwe - słuchają również przepowiedni i ostrzeżeń koni. Żywi się je na koszt publiczny w owych lasach i gajach, białe, nieskalane żadną pracą dla człowieka; zaprzężonym do świętego wozu towarzyszy kapłan z królem albo naczelnikiem plemienia, wsłuchując się w ich parskanie i rżenie. A żadna wróżba nie jest od tej bardziej wiarygodna, nie tylko wśród ludu, lecz także wśród możnych i kapłanów. Ci bowiem uważają siebie za sługi bogów, konie - za ich powierników. Istnieje jeszcze inna praktyka wróżb, które przepowiadają im wynik ciężkich wojen. Jeńca z tego ludu, z którym toczy się wojna, jakimś sposobem pochwyconego, stawiają do walki z wybranym spośród swoich współplemieńców. Każdy walczy ojczystą bronią, a zwycięstwo jednego lub drugiego przyjmują za przepowiednie.
11. W mniejszych sprawach radzą naczelnicy, w większych ogół, ale tak, że kwestie rozstrzygane przez lud omawiane są wcześniej przez naczelników. Schodzą się, jeśli nie zdarzy się przypadkiem nic nagłego, w określone dni podczas nowiu albo pełni księżyca, co uważają za najpomyślniejszy początek przedsięwzięć. Nie liczą zresztą czasu według dni, jak my, lecz według nocy. Tak postanawiają, tak się umawiają: noc zdaje się sprowadzać dzień. Taką zaś mają wskutek wolności wadę, że nie schodzą się jednocześnie, jak na rozkaz, lecz drugi i trzeci dzień marnują wskutek opieszałości przybywających. Zasiadają uzbrojeni, jak się każdemu w tłumie spodoba. Ciszę zarządzają kapłani, którym wówczas przysługuje także prawo karcenia. Wtedy głos zabiera król lub naczelnicy, wedle wieku, urodzenia, zasług wojennych, daru wymowy, lecz bardziej z mocą doradczą niż z władzą rozkazywania. Jeśli wniosek się nie spodoba, odrzucają go podnosząc zgiełk, gdy spodoba się, uderzają frameami jedna o drugą; najzaszczytniejszy to rodzaj zgody, gdy do swej pochwały użyją broni.
12. Na zgromadzeniu wolno także wnieść oskarżenie oraz wszcząć proces w sprawie gardłowej. Charakter kary zależy od występku: zdrajców i zbiegów wieszają na drzewach, bojaźliwych, tchórzy oraz cieleśnie zniesławionych topią w błocie lub bagnie, zarzucając ich z góry chrustem. Owo zróżnicowanie kary wynika z przekonania, że karząc przestępstwa należy je ujawniać, karząc zaś hańbę - ukryć ją. Lecz i dla każdego drobniejszego występku mają stosowną karę; na skazanych nakłada się grzywnę w koniach i trzodzie. Część grzywny wypłacana jest królowi lub plemieniu, część temu, który się jej domaga lub jego krewnym. Na tych samych zgromadzeniach wybiera się też naczelników, którzy wymierzają sprawiedliwość w okręgach i wsiach. Każdy z nich ma po stu towarzyszy z ludu, jako doradców i dla dodania sobie autorytetu.
13. Niczego zaś ani publicznie, ani prywatnie nie przeprowadzają, inaczej jak tylko uzbrojeni. Jednak według obyczaju nosić broń wolno każdemu dopiero wtedy, gdy plemię uzna, że jest do tego gotów. Wówczas, właśnie na zgromadzeniu, któryś z naczelników albo ojciec lub krewni zdobią młodzieńca tarczą i frameą: to dla nich toga, to dla nich pierwszy zaszczyt młodości; wcześniej wydają się częścią domu, odtąd - wspólnoty. Znakomite urodzenie albo wielkie zasługi ojców zapewniają godność naczelnika nawet bardzo młodym; dołączają oni do innych, silniejszych i bardziej doświadczonych, a wstydu im nie przynosi pokazać się między towarzyszami. Nawet w drużynie panuje hierarchia, wedle decyzji tego, za którym idą. Wielkie współzawodnictwo istnieje zarówno w drużynie, o pierwsze miejsce przy naczelniku, jak i wśród naczelników, o najliczniejszą i najdzielniejszą drużynę. Jest dla nich oznaką godności i mocy otaczać się zawsze gromadą doborowych młodzieńców; w czasie pokoju są im oni ozdobą, na wojnie - obroną. Ci, którzy wyróżniają się wielkością i męstwem drużyny, zyskują rozgłos i sławę nie tylko wśród swego ludu, lecz także u sąsiednich plemion. Do nich wyprawia się poselstwa, obsypuje darami, a nieraz sama ich sława kładzie kres wojnom.
14. Gdy przychodzi stanąć w szyku, hańbą jest dla naczelnika dać się przewyższyć w męstwie, hańbą dla drużyny nie dorównać w męstwie naczelnikowi. Już zaś na całe życie niesławę i hańbę przynosi, gdy ktoś przeżyje naczelnika i powróci z bitwy. Głównym wszak ich zobowiązaniem jest bronić go i strzec oraz uświetniać własnymi mężnymi czynami jego chwałę: naczelnicy walczą dla zwycięstwa, drużyna dla naczelnika. Jeśli plemię, w którym się narodzili, gnuśnieje w długotrwałym pokoju i bezczynności, większość szlachetnie urodzonych młodzieńców z własnej woli podąża do plemion, które właśnie prowadzą jakąś wojnę; lud ten bowiem nie lubi spokoju, a też łatwiej zabłysnąć wśród niebezpieczeństw; poza tym wielkiej drużyny nie utrzymasz inaczej, niż wśród przemocy i wojny. Domagają się bowiem od swego naczelnika hojności: a to konia bojowego, a to skrwawionej i zwycięskiej framei, albowiem biesiady i zbytek, wystawny choć niewyszukany, mają w charakterze zapłaty. Źródłem szczodrobliwości są wojny i grabieże. Nie tak łatwo nakłonisz ich, by zaorali ziemię i czekali na plony, jak do tego, by wyzwali wroga do walki i zasłużyli na rany; co więcej, wydaje się im gnuśnością i tchórzostwem zdobywać w pocie czoła to, co możesz zdobyć krwią.
15. Ilekroć nie ruszają na wojnę, spędzają [nie]wiele czasu na polowaniach, więcej znacznie w bezczynności, oddani spaniu i obżarstwu. Kto najdzielniejszy i najwaleczniejszy, nic nie robi; troska o dom, penaty i pola złożona jest w ręce kobiet, starców i najniedołężniejszych w rodzinie; sami próżnują, a szczególna to sprzeczność natury, że ci sami ludzie zarazem tak kochają lenistwo i tak nienawidzą spokoju. Jest w zwyczaju plemion, by każdy z osobna dobrowolnie przynosił naczelnikowi trochę bydła lub plonów, które przyjmowane w dowód czci przydają się również w potrzebie.
16. Wiadomo dość dobrze, że plemiona germańskie nie zamieszkują żadnych miast, a nawet nie dopuszczają łączenia siedzib. Mieszkają z dala od siebie, każdy w innym miejscu, wedle tego, jakie kto sobie upodoba źródło, pole lub las. Nie zakładają wsi jak my, z domami stojącymi obok siebie, lecz każdy zostawia wolną przestrzeń wokół swego domu, aby zabezpieczyć się przed ogniem, a może po prostu dlatego, że nie umie budować inaczej. Nie używają nawet kamienia ani dachówek, korzystając zawsze z nieociosanego drewna, bez troski o piękno i wygląd. Pewne miejsca staranniej zdobią gliną, tak jasną i błyszczącą, że przypomina barwne linie malowideł. Zwykli też drążyć podziemne jamy i przykrywać je grubo nawozem, jako schronienie przed zimą i schowek na plony. Takie miejsca bowiem łagodzą ostrość mrozów, wróg zaś, gdy nadchodzi, plądruje to, co na wierzchu, a miejsca ukryte pod ziemią albo pozostają mu nieznane, albo tym właśnie go zwodzą, że wymagają poszukiwań.
17. Okryciem każdego jest płaszcz spięty zapinką albo, gdy jej brak, kolcem; poza tym nieokryci, spędzają całe dnie wokół paleniska i ognia. Najzamożniejszych wyróżnia strój, jednak nie luźny, jak u Sarmatów i Partów, ale obcisły, uwydatniający kształty ciała. Noszą też skóry dzikich zwierząt: najbliżsi rzeki - niedbale, a mieszkający dalej - staranniej, ponieważ wraz z handlem nie dotarły do nich wytwory cywilizacji. Skóry zdarte z wybranych zwierząt zdobią cętkami ze skór stworzeń żyjących w zewnętrznym Oceanie i nieznanym morzu. Kobiety ubierają się nie inaczej niż mężczyźni, częściej jedynie noszą okrycia lniane, zdobione purpurą, a ponieważ z górnej części szaty nie tworzą rękawów, mają nagie łokcie i ramiona; także najbliższa ramieniu część piersi pozostaje nieokryta.
18. Obyczaje małżeńskie są tam jednakże surowe, a żadne inne nie zasługują na większą pochwałę. Albowiem chyba tylko oni wśród barbarzyńców zadowalają się jedną żoną z wyjątkiem nielicznych, którzy - nie z pożądliwości, lecz wskutek wielu składanych im propozycji wynikających z ich szlachetnego pochodzenia - związani są liczniejszymi małżeństwami. Posągu nie wnosi żona mężowi, lecz żonie mąż. Obecni przy tym rodzice i krewni przyjmują dary, jednak dary pomyślane nie dla niewieściej przyjemności i nie ku ozdobie panny młodej, lecz woły, konia wraz z rzędem oraz tarczę z frameą i mieczem. Za te dary dostaje się żonę, a ona w zamian ofiarowuje mężowi coś z uzbrojenia: to jest dla nich najściślejsza więź, to są tajemne obrzędy, to uważają za bogów małżeństwa. Aby żona nie sądziła, że może nie rozmyślać o męstwie i pozostawać z dala od wojennych wydarzeń, przy samym zawarciu małżeństwa przypomina się jej, że przybywa jako towarzyszka trudów i niebezpieczeństw, ta, która w czasie pokoju i podczas bitwy tak samo będzie się narażać i cierpieć. Świadectwem tego są sprzężone woły, koń gotów do walki i podarowana broń: oto, jak ma żyć i jak ma ginąć. To, co przyjmuje, powinna w nienaruszonym i godnym stanie przekazać dzieciom; dostaną to synowe i znów oddadzą wnukom.
19. Żyją więc one w nieskalanej obyczajności, niezepsute pokusami widowisk ani czarem uczt. Pisma i jego sekretów nie znają zarówno mężczyźni, jak kobiety. Z rzadka, jak na tak liczny lud, dochodzi do cudzołóstwa. Kara za nie jest natychmiastowa i zastrzeżona dla mężów: obnażoną i z obciętymi włosami wygania mąż na oczach krewnych z domu i chłoszcząc pędzi przez całą wieś. Nie ma wszak przebaczenia dla bezwstydnej: choć piękna, choć młoda, choć zamożna, męża już nie znajdzie. Nikt bowiem nie śmieje się tam z powodu występków, a szerzenie zepsucia i uleganie mu nie uchodzi za ducha czasu. Lepiej jeszcze postępują te plemiona, u których za mąż wychodzą jedynie dziewice: ich nadzieje i modlitwy spełniają się tylko raz. Tak jak jedno im dane ciało i jedno życie, tak jednego biorą sobie męża, aby nie sięgać myślą ani pożądaniem poza związek z nim i kochać w nim nie tyle męża, ile małżeństwo. Ograniczać liczbę dzieci albo zabić kogoś z potomstwa mają za hańbę, a więcej tam dobre obyczaje ważą niż gdzie indziej dobre prawa.
20. Chodząc po całym domostwie nadzy i brudni, nabierają takiej postury i takich rozmiarów ciała, które wzbudzają nasz podziw. Każde dziecko karmione jest piersią przez własną matkę, a nie oddaje się ich niewolnicom lub mamkom. Pana od niewolnika nie odróżnisz po lepszym sposobie wychowania. Pędzą życie wśród tej samej trzody i na tej samej ziemi, aż wiek oddzieli wolnych, a męstwo uzna ich za swoich. Późno młodzieńcy zaczynają współżycie, stąd też niewyczerpany ich wigor. Także dziewcząt się nie pośpiesza; ta sama u nich świeżość młodości, podobny wzrost: dobierają się wedle sił fizycznych i zdrowia, a moc po rodzicach przejmują dzieci. Dla siostrzeńców równie zaszczytne miejsce jest u wuja, co u ojca. Niektórzy nawet uważają takie więzy krwi za ściślejsze i bardziej uświęcone, a przyjmując zakładników domagają się właśnie siostrzeńców, jako tych, którzy mają skuteczniej zapewniać przychylność i wiązać większą część rodziny. Dziedzicami jednak i następcami czynią swoje własne dzieci, i to bez testamentu. Jeśli nie ma dzieci, kolejno dziedziczą bracia, stryjowie i wujowie. Im więcej krewnych, im większa liczba powinowatych, tym milsza starość; bezdzietność zaś nie daje żadnych korzyści.
21. Obowiązkiem jest brać na siebie zarówno przyjaźnie czy to ojca, czy to krewnego, jak i nieprzyjaźnie. Te jednak nie trwają nieprzejednane; nawet zabójstwo da się bowiem zmyć określoną liczbą trzody i bydła; zadośćuczynienie przyjmuje cały dom, z korzyścią publiczną, ponieważ nader niebezpieczne są nieprzyjaźnie pośród wolnych. Biesiadom i gościnności żaden inny lud nie oddaje się szczodrzej. Nie wpuścić kogokolwiek pod dach uchodzi za niegodziwość; każdy podejmuje gościa przygotowaną stosownie do możliwości ucztą. Gdy zapasy się wyczerpią, gospodarz staje się przewodnikiem i towarzyszem; udają się do sąsiedniego domu bez zaproszenia. Lecz nic w tym zdrożnego: podejmowani są z równą życzliwością. Co się tyczy gościnności, nikt nie dzieli ludzi na znanych i nieznanych. Obyczaj nakazuje obdarować odchodzącego, o ile sobie czegoś zażyczy; również zażyczyć sobie czegoś wzajem można bez trudu. Cieszą się z darów, lecz ani ofiarowanych nie liczą, ani otrzymanymi nie czują się zobowiązani. [Pożywienie gościa i gospodarza jest jednakowe].
22. Prosto ze snu, który przeważnie przeciągają długo w dzień, idą się myć, zazwyczaj w ciepłej wodzie, gdyż większą część roku trwa u nich zima. Umyci zabierają się do posiłku; każdy ma swoje miejsce do siedzenia i własny stół. Następnie udają się do zajęć, a nie rzadziej na uczty, zawsze uzbrojeni. Strawić dzień i noc na piciu nikogo nie hańbi. Częste, jak to wśród pijanych, sprzeczki z rzadka kończą się na obelgach, częściej rozlewem krwi. Ale i o wzajemnym godzeniu nieprzyjaciół, i o kojarzeniu małżeństw, i o powoływaniu naczelników, o pokoju wreszcie i wojnie radzą zazwyczaj na
ucztach, jakby przy żadnej innej okazji umysł nie był równie otwarty na zwykłe sprawy i do wielkich równie się nie zapalał. Lud wolny od podstępu i przebiegłości otwiera nadto w takiej chwili zakamarki serc, zatem jawne jest, co każdy myśli. Nazajutrz powraca się do sprawy, a jedna i druga pora ma swoje uzasadnienie: naradzają się, gdy nie umieją kłamać, postanawiają, gdy nie mogą sie mylić.
23. Napój mają z jęczmienia lub pszenicy, sfermentowany, trochę na podobieństwo wina. Ci, którzy mieszkają nad brzegiem, kupują też wino. Strawę mają prostą: leśne owoce, świeżą dziczyznę lub zsiadłe mleko. Bez wystawności, bez pobłażania zmysłom odpędzają głód. W zaspokajaniu pragnienia nie okazują już takiej wstrzemięźliwości: jeśli zacznie się pobłażać ich pijaństwu, podsuwając im, ile zapragną, nie mniej łatwo pokonani zostaną własnymi przywarami niż orężem.
24. Rodzaj widowisk mają jeden i wszędzie ten sam: nadzy młodzieńcy, dla których jest to rozrywka, skacząc rzucają się pomiędzy miecze i najeżone framee. Ćwiczenie zrodziło biegłość, biegłość - sztukę, jednak nie dla zysku czy zapłaty; nagrodą za najbardziej nawet śmiały wyczyn jest zadowolenie widzów. W kości grają - czemu może się zdziwisz - na trzeźwo i na poważnie, wygrywając i przegrywając z taką lekkomyślnością, że gdy już nic im nie zostanie, ostatnim rzutem grają o własną wolność. Zwyciężony idzie w dobrowolną niewolę: choć młodszy, choć silniejszy, pozwala się związać i wystawić na sprzedaż. Jest w tym jakaś niedorzeczna zawziętość, którą oni zwą wiernością zobowiązaniom. Pozyskanych w ten sposób niewolników sprzedają, by również siebie uwolnić od wstydu takiego zwycięstwa.
)
Strona z Fredegara i jego Chronica. Paris, Bibliotheque Nationale. cc wikimedia
Ryc. Przypuszczalny największy zasięg terytorialny Państwa Wielkomorawskiego 
:
Magna Germania w II wieku n.e., w roku 116 n.e., z rozlokowaniem państewek plemiennych wg stanu na rok 98 n.e. wg opisu Tacyta, cc wikimedia
Ryc. Gaius Cornelius Tacitus- Tacyt, cc wikimedia
Ryc. Mapa Cesarstwa rzymskiego i Germanii z II wieku, z lokalizacją kliku plemion opisanych przez Tacyta w Germanii. cc wikimedia
Ryc. Germaniae veteris typus (Germania). Mapa zredagowana przez Willema i Joana Blaeu, wyd. 1645, na którą naniesiono etnonimy występujące m.in. u Tacyta i Ptolemeusza. cc wikimedia
Rys. 2 Królestwa „niemieckich nacji” w 526 r. oraz
Rys. 3 Narody Europy około roku 900 n.e.
Rys. 4 Cesarstwo Wschodniorzymskie i Zachodniorzymskie w 4 wieku n.e.
